کد مطلب:318393 شنبه 1 فروردين 1394 آمار بازدید:227
گفتار پنجم
ایفای نقش توسط رهبری و ساختارهای متشكل كارهای ویژه رهبری
از جمله تاكتیكهای امام خمینی قدس سره برای انجام كارهای ویژه رهبری، استفاده از فرصتها و مناسبتها برای آگاهی بخشیدن به مردم بود و با آگاهی و تعمقی كه در مورد جنبشهای معاصر ایران داشت و از طرفی خود نظاره گر وقایع دوران پهلوی اعم از رضاخان و محمدرضا بود و هم با الهام گرفتن از وقایع قبل از آن، مانند: جنبش تنباكو و انقلاب مشروطه، علاوه بر اینكه به این نتیجه رسیده بود كه رهبری حركت و نهضت علیه استبداد داخلی و استعمار باید از سوی مراجع باشد تا بتواند ثمربخش باشد و پذیرش مردمی داشته باشد، به آگاه و هوشیار ساختن عموم مردم و به صحنه آوردن آنان در مبارزه اهتمام ورزید و در مذاكرات بین ایشان و دیگر مراجع، حضرت امام به نقش و حمایت مردم برای مقابله با استبداد استناد نمود؛ در صورتی كه شاید تصور حضور فراگیر مردم در صحنه های مبارزه برای دیگران مشكل بود.
بنابراین، امام خمینی قدس سره پس از رحلت آیت الله بروجردی، به عنوان یكی از جوان ترین مراجع مطرح می گردد و در این موقعیت و مرتبه، با كمال دقت و بردباری و شعور سیاسی بالا، در حوزه ای كه سیاست گریز است، حركت و نقش آفرینی سیاسی خود را با یك امر كاملاً شرعی در بحث انجمنهای ایالتی و ولایتی آغاز می كند.
ایشان همچنین برای پا به میدان مبارزه گذاشتن، با دیگر مراجع و شخصیتهای علمی حوزه نشستهایی را برگزار می نماید و با مكاتبات فراوانی با سایر روحانیان شهرستانها در اقصا نقاط كشور، علاوه بر همراه كردن بزرگان حوزه علمیه قم، تعداد زیادی از روحانیان سراسر كشور را نیز تحت پوشش فعالیتهای خود قرار می دهد و با جمع شدن این مجموعه شرایط، علاوه بر همراه ساختن تعداد قابل توجهی از شخصیتهای علمی در حوزه علمیه قم و سایر شهرستانها، با برگزاری درس اخلاق و دیگر درسهای معمول حوزه به پرورش شاگردانی می پردازد كه هر كدام از آنان در آینده انقلاب ایفاگر نقش حساسی می شدند و بازوان پر توانی برای رهبری انقلاب به شمار می آمدند.
حضرت امام از سنت حسنه ای كه در حوزه علمیه قم وجود دارد، كمال استفاده را نمود كه در ایام تبلیغ، یعنی ایام ماه مبارك رمضان و محرم و صفر و ایام فاطمیه، فضلا و طلاب برای تبلیغ به اقصا نقاط كشور مسافرت می كنند و این امر شبكه بسیار گسترده ایی را به وجود می آورد تا فضلا و طلاب از نزدیك ترین تا دورترین مناطق را تحت پوشش تبلیغی قرار دهند. بدین صورت دیدگاه ها و روشنگریهای حضرت امام تنها در قم محصور نگردید و سراسر كشور را پوشش داد.
با عنایت به این ویژگیها و درایت امام است كه ایشان راه مقابله با نظام ستم شاهی را آگاهی بخشیدن و بیدار سازی عموم مردم می دانست و در این راستا آن قدر مصمم و امیدوار بود كه نه تنها برای مقابله با نظام طاغوتی، مبارزه مسلحانه را پیشنهاد نمی كرد، بلكه در موارد متعددی آن را نهی می كرد؛ چرا كه حضور مردم در صحنه های انقلاب به مرحله ایی رسیده بود كهنیاز به اعلام جهاد نبود.
با توجه به این شیوه و تاكتیك امام برای به میدان آوردن مردم در مقابله با نظام ستم شاهی، با استفاده از مناسبتهای مختلف و پیشامدهای جاری، با سخنرانی و صدور اعلامیه در طول سالیان مبارزه از سال 41 تا پیروزی انقلاب و حتی پس از انقلاب به آگاهی بخشی به عموم مردم و اعتماد و تكیه داشتن به آنها و به عبارتی ایمان داشتن به مردم، نه تنها توانست رهبری بلا منازع برای انقلاب باشد، بلكه با آگاهی بخشیدن بر جامعه توانست در اعلام نارضایتی انقلابی از وضع موجود، همه اقشار مختلف را با یكدیگر هم صدا كند و این روحیه را گسترش دهد و در موقع مقتضی نیز با بیان اندیشه سیاسی جایگزین در سایه بسیج و به میان آوردن توده ها علاوه بر ساقط كردن رژیم ستم شاهی به ایجاد سامان سیاسی جدیدی بپردازد.
از جمله تاكتیكها و روشهای آگاهی بخشیدن به مردم و تحریك روحیه انقلابی، صدور اطلاعیه و سخنرانی بود و هنگامی كه شرایط فراهم شد، با روحیه انقلابی مردم را در دوران انقلاب با راه پیماییها، تظاهرات و اعتصابها تحریك نمود. بنابراین، راه پیماییها، تظاهرات و اعتصابها ضمن اینكه نشانگر تحریك نارضایتی ها در جامعه است، تحریك روحیه انقلابی در آنان نیز محسوب می شود و بدین شكل بسیج و به میان آوردن توده ها در مبارزه نیز تحقق می یابد.
تحریك روحیه انقلابی و بسیج و به میان آوردن توده ها از جمله كارهای ویژه رهبری
در چهار ركن اصلی چرایی وقوع انقلاب، علاوه بر نارضایتی مردم از وضع موجود، گسترش ایدئولوژی جدید و روحیه انقلابی است كه توسط ركن چهارم وقوع انقلاب، یعنی ایفای نقش توسط رهبری و ساختارهای متشكل انجام می پذیرد و با تحقق هفت كار ویژه مشخص رهبری انقلاب، علاوه بر تحقق شرط چهارم وقوع انقلاب، سه شرط بنیادی دیگر را نیز تسریع می نماید.
امام خمینی قدس سره در راستای انجام كارهای ویژه رهبری ضمن تحریك نارضایتی ها در جامعه و بیان و تبلیغ اندیشه سیاسی جایگزین در ادامه ایفای نقش رهبری علاوه بر اینكه از زمان تصویب لایحه انجمنهای ایالتی و ولایتی به این كار مبادرت می ورزد و از هر فرصتی برای تحریك نارضایتی ها و بیان و تبلیغ ایدئولوژی جدید جایگزین و تحریك روحیه انقلابی و بسیج و به میان آوردن توده ها استفاده می كند كه از جمله اقدامات ایشان در دوران قبل از تبعید با انجام سخنرانی و صدور اطلاعیه و پرورش و كادر سازی در نقش رهبری ایفای وظیفه می نمود، در دوران اوج گیری نهضت نیز با استفاده از فرصتهای پیش آمده با انجام كارهای ویژه رهبری، در راستای تحقق سه شرط بنیادی دیگر وقوع انقلاب نیز سهمی غیر قابل انكار را بروز می دهد.
امام خمینی قدس سره در راستای انجام كارهای ویژه هفت گانه رهبری انقلاب در ضمن صدور اعلامیه های خود، با فراهم سازی سه شرط بنیادی دیگر تحقق انقلاب، كارهای ویژه رهبری را به شكل شایسته ای به انجام می رساند.
از جمله شیوه های حضرت امام خمینی قدس سره در انجام كارهای ویژه رهبری دعوت ایشان در مواقع مقتضی به اعتصاب بود؛ چرا كه اعتصابات یكی از راهكارهای تحریك و گسترش روحیه انقلابی و بسیج توده هاست.
امام خمینی قدس سره با صدور پیامی در 21 شهریور 1357 به مناسبت هفتم شهدای 17 شهریور در قسمتی از پیامشان چنین می نویسند:
«... ملت مظلوم و بزرگ ایران باید اعتصاب نموده، در عزا بنشیند و رسماً روز پنج شنبه یازدهم شوال (23 شهریور 57) را روز عزا قرار دهند. ما به دنبال فداكاریها و عزای سراسری منتظر شادیها هستیم. شما شاهد استقلال و آزادی به خواست خدا خواهید بود...».(1)
بررسی مجموعه عناصر قدرت رژیم شاه با مجموعه عناصر قدرت انقلابیون
تا زمان 13 شهریور 1357 كه با عید فطر مصادف بود ده ها هزار نفر از مردم تهران نماز عید را در قیطریه برپا نمودند روزنامه كیهان در 14 شهریور در این مورد می نویسد: «بزرگ ترین راهپیمایی سیاسی - مذهبی تاریخ ایران دیروز در تهران و شهرستانها برگزار شد». در این تظاهرات كه از ساعت 6 صبح آغاز شد و ادامه آن تا نیمه شب طول كشید، صفهای چند كیلومتری جمعیت از زن و مرد و كودك و پیر و جوان طول و عرض خیابانها را پر كردند. خبر تظاهرات عید فطر به عنوان یك نمایش بزرگ و بی سابقه به سراسر جهان مخابره شد، شركت كنندگان در تظاهرات در طول مسیر فریاد می زدند: «نهضت ما حسینیه، رهبر ما خمینیه» عكسهای این تظاهرات حاكی است كه تظاهرات عظیم مردم توأم با جلب و جذب سربازان بوده است و بسیاری از نقاط جمعیت عظیم، مأمورین و كامیونهای پر از سربازان را در میان گرفته و با گرمی آنان را گل باران نمودند فریاد: «برادر ارتشی چرا برادر كشی» احساس نزدیكی ملت و ارتش را به وجود می آورد. خبرگزاری فرانسه در مخابره گزارش تظاهرات بیان داشت:
«شاید ایران وارد تحول برگشت ناپذیری شده است... اسلام قدرت خود را در شهرها از جمله تهران نشان داده و به نظر می رسد آن توانایی را دارد كه خواسته های خود را به كرسی بنشاند. وی در پایان می نویسد: «با این وصف دولت ایران با آنكه تحت فشار به نظر می رسد، هنوز اساس قدرت خود را از دست نداده و این را می داند كه پانصدهزار سرباز كاملاً مجهز با انضباط، پلیس و ساواك هنوز دست نخورده باقی مانده اند. دولت می تواند در عرض یك روز به طور تئوری كنترل اوضاع را به طور ناگهانی به دست گیرد و به چاره نظامی متوسل شود كه به صورت آخرین راه حل درباره بی نظمی وانمود خواهد شد؛ حتی اگر كنگره آمریكا و آرای عمومی اروپا از یك چنین راه حلی دچار حیرت و تأثر شوند...».(2)
شاید بتوان ادعا نمود كه در نیمه اول سال 1357 هنوز مجموعه عناصر قدرت رژیم شاه افزون بر مجموعه عناصر قدرت انقلابیون است؛ اما در طرف مقابل، حوزه علمیه قم كه از اوایل قرن سیزدهم تجدید حیات یافته بود و با درایت آیت الله حائری و تلاش آیات ثلاث و سپس با زعامت آیت الله بروجردی و مرجعیت علی الاطلاق ایشان حوزه علمیه قم از جهت كمی و كیفی رشد یافت و بنیانهای لازم برای رهبری سیاسی حضرت امام خمینی قدس سره به عنوان یكی از مراجع آگاه به مقتضیات زمان و مكان فراهم شد. با قرار گرفتن امام خمینی قدس سره در جایگاه مرجعیت، ایشان توانستند با همسو ساختن دیگر مراجع و همچنین ارتباط و مكاتبه با سایر عالمان دینی در سراسر كشور شبكه وسیعی از عالمان دینی را به حوزه علمیه قم مرتبط سازند و از طرف دیگر، استادان حوزه و دیگر عالمان دینی با عنایت به نیازهای فكری جدید جامعه به تدریس و تألیف و سخنرانی در صدد تبیین معارف اسلامی و روشن شدن افكار عمومی و ترویج فرهنگ اسلامی شدند كه نتیجه آن تقویت فرهنگ اسلامی در میان اقشار مختلف مردم و از طرف دیگر، متروك ساختن اندیشه ها و ایدئولوژیهای جدید جایگزین بود و پس از این مرحله است كه حوزه علمیه قم علاوه بر مخالفت با سیاستهای ضد اسلامی و وابسته به بیگانه رژیم، به نفی اندیشه های وارداتی می پردازد و به گونه ایی این جنبش فكری و فرهنگی در جامعه مورد پذیرش قرار می گیرد كه تحمل حضور امام خمینی قدس سره در حوزه علمیه قم برای رژیم ناممكن می شود و برای خاموش ساختن كانون انقلاب، یعنی حوزه علمیه قم، ایشان را تبعید می كند؛ اما حركت و جنبش فكری استمرار می یابد و حتی در نیمه دوم سال 57 موفق می شود باعث افزونی قدرت مجموعه عناصر انقلابیون شود و تعداد همراهان انقلاب همه اقشار جامعه را فراگیرد؛ اگرچه نه تنها حمایت بین المللی را ندارد، بلكه كارتر در پیامی به امام خمینی قدس سره در پاریس ایشان را از عزیمت به ایران برحذر می دارد.(3)
اما در مورد عناصر نامحسوس قدرت انقلابیون لازم است مطرح شود كه انسجام و یك پارچگی رهبری و ایجاد تحریك نارضایتی های مردم كه از عناصر نامحسوس قدرت اند، به طور چشمگیری افزایش یافت و ضمن پیروزی مجموعه عناصر قدرت انقلابیون، شكست مجموعه عناصر قدرت رژیم نیز با ظهور آثار شكست عناصر قدرت دولت در نیمه دوم سال 57 به تدریج آشكار شد. نارضایتی مردم در زمینه های گوناگون به تدریج گسترش یافت و این موج نارضایتی بوروكراسی و دیوان سالاری عظیم و گسترده رژیم را هم در برگرفت و باحضور آنان در تظاهرات و پیوستن به اعتصابات تعداد همراهان رژیم نیز به سرعت سیر نزولی یافت(4) و قدرت سیاسی و اقتصادی رژیم دچار مشكل گردید و با سرایت نارضایتی ها به ارتش و شكسته شدن پایگاه قدرت شاه، عناصر محسوس قدرت رژیم متزلزل و غیر قابل اتكا برای شاه شد.(5) در مجموعه عناصر نامحسوس قدرت شاه نیز در نیمسال دوم 57 قبل و بعد از فرار شاه، صاحب منصبان از كشور فرار كردند(6) و یا جمع قابل توجهی از آنان به انقلابیون پیوستند و بسیاری از وابستگان رژیم، ایران را ترك كردند و جمعی از مقامات عالی رتبه نیروهای امنیتی نیز به دستگاه های امنیتی بیگانگان پیوستند(7) و سرانجام با تشكیل كنفرانس گوادلوپ در 14 دی ماه 57 با شركت سران 4 قدرت درجه اول غرب عدم حمایت خود را از محمدرضا شاه اعلام داشتند و متعاقب آن شوروی سابق نیز تصمیم كنفرانس گوادلوپ را پذیرفت.(8)
بدین ترتیب زمینه برای شكوفایی و تحقق انقلاب اسلامی - در میان امید و آرزوی دیرینه جامعه تشیّع و از سوی دیگر در میان ناباوری دو اردوگاه غرب و شرق -فراهم شد.
مفاهیم و متغیرها
1. تقیه: تقیه در لغت از ریشه وقی، یقی عربی است كه به معنای محافظت از خویش است. پیروی شیعه از اصل تقیه، مبتنی بر رعایت اصل معقول احتیاط از سوی یك اقلیت تحت تعقیب است. شیعیان غالباً در رژیمهایی مخالف با معتقداتشان سر برده اند و تنها راه خردمندانه ای كه می توانسته اند برگزینند، این بوده است كه از خطر انقراض خود بر اثر تبلیغ و اشاعه آزادانه عقایدشان، حتی المقدور پرهیز كنند.
2. امر به معروف و نهی از منكر: كه به عنوان اصل فراموش شده در جامعه تلقی می شد، به گونه ایی معنا شد كه در حوزه سیاسی برای مردم لازم شد تا شرایط اثرگذاری را خودشان فراهم نمایند.
3. انتظار: در مقوله انتظار ظهور امام زمان(عج) از برداشتهای دوگانه و متضادی كه مطرح بود، ضرورت ایجاد زمینه لازم برای استقرار حكومت اسلامی برمعنا ومفهوم دیگر انتظارغلبه كرد.
4. حماسه حسینی و عاشورا: از تفاسیر چندگانه ای كه از شهادت امام حسین علیه السلام رایج و معمول بود، تفسیری كه دست مایه ای جهت پیروی از الگوی شهادت، ایثار، صبر و پایداری در مبارزه با ظلم و ستم بود، مورد توجه و عملقرار گرفت.
5. اجتهاد: مهم تر از همه، مقوله اجتهاد و تقلید كه از دستاوردهای مكتب اصولی است، به گونه ایی تفسیر شد كه جایگاه اجتماعی - سیاسی عالم دینی ارتقا پیدا كرد و در دوران تاریخ معاصر، این جایگاه با تفسیر ویژه امام خمینی قدس سره از اجتهاد كه تحت عنوان اجتهاد لازم، معروف شده است، دارای اهمیّت زیادی می باشد. امام خمینی قدس سره نقش زمان و مكان را در اجتهاد مصطلح لازم و ضروری می داند كه این خود تحول بزرگی در مفهوم اجتهادِ مصطلح بوده و در نهایت منشأ اثر سیاسی و اجتماعی مهمی شده است.
6. حوزه علمیه: مجموعه ای از ساختارهای مذهبی كه در سه بخش عقاید، احكام و اخلاق مرتبط با افرادی كه دارای شیوه آموزشی خاص و سنتی هستند می باشد و به لحاظ مالی از وجوهات شرعی تأمین می شود و اغلب مراجع تقلید، نقش استادان مراحل عالی آموزشی را به همراه وظیفه رهبری و مدیریت این مجموعه به عهده دارند. به عبارت دیگر، تعریف مفهومی حوزه علمیه عبارت است از مجموعه ساختارها و نقشهای مربوط به افرادی كه دارای تحصیلات خاص مذهبی هستند و به لحاظ مالی و معیشتی وابسته به وجوهات شرعی می باشد و به وسیله مراجع تقلید هدایت، رهبری و اداره می شود.
7. انقلاب اسلامی: پدیده ای عینی است كه در بهمن ماه 1357 با هدف برقراری جمهوری اسلامی به پیروزی رسید.
8. قرائت جدید: تفسیر و تلقی از مفاهیم مهمی، از قبیل: تقیه، امر به معروف و... كه دارای منشأ و اثر در مقولات سیاسی - اجتماعی می باشد.
بازخوانی مقولات سیاسی اسلام ر تحول فكری جامعه ر انسجام و شكل گیری قدرت اجتماعی به وسیله حوزه علمیه قم ر رهبری انقلاب توسط حوزه علمیه قم.
متغیر مستقل: بازخوانی مقولات سیاسی اسلام، توسط حوزه علمیه قم .
متغیر واسطه: تحول فكری مردم و تقویت قدرت اجتماعی.
متغیر وابسته: رهبری انقلاب توسط حوزه علمیه قم.
نتیجه
در هر صورت آرمان ایجاد حكومت عدالت خواهانه شیعه كه با رحلت پیامبرصلی الله علیه وآله و تشكیل سقیفه دست نایافتنی شده بود و شیعه قرنها در آرزوی تشكیل حكومت عدل امام زمان(عج) به سر می برد، حوزه های علمیه نه تنها این آرمان را به عنوان اصلی تردیدناپذیر در فرهنگ شیعه ترویج می كردند، بلكه با فراهم شدن شرایط و صیقل خوردن اندیشه های شیعه در طول تاریخ حیات حوزه های علمیه، در زمان معاصر حوزه علمیه قم توانست با بهره گیری از منابع و مصادر اسلامی و تطبیق آن با شرایط موجود زمینه های تشكیل یك حكومت را براساس تعالیم اسلامی در دوران غیبت كبری فراهم آورد.
از جمله تاكتیكهای امام خمینی قدس سره برای انجام كارهای ویژه رهبری، استفاده از فرصتها و مناسبتها برای آگاهی بخشیدن به مردم بود و با آگاهی و تعمقی كه در مورد جنبشهای معاصر ایران داشت و از طرفی خود نظاره گر وقایع دوران پهلوی اعم از رضاخان و محمدرضا بود و هم با الهام گرفتن از وقایع قبل از آن، مانند: جنبش تنباكو و انقلاب مشروطه، علاوه بر اینكه به این نتیجه رسیده بود كه رهبری حركت و نهضت علیه استبداد داخلی و استعمار باید از سوی مراجع باشد تا بتواند ثمربخش باشد و پذیرش مردمی داشته باشد، به آگاه و هوشیار ساختن عموم مردم و به صحنه آوردن آنان در مبارزه اهتمام ورزید و در مذاكرات بین ایشان و دیگر مراجع، حضرت امام به نقش و حمایت مردم برای مقابله با استبداد استناد نمود؛ در صورتی كه شاید تصور حضور فراگیر مردم در صحنه های مبارزه برای دیگران مشكل بود.
بنابراین، امام خمینی قدس سره پس از رحلت آیت الله بروجردی، به عنوان یكی از جوان ترین مراجع مطرح می گردد و در این موقعیت و مرتبه، با كمال دقت و بردباری و شعور سیاسی بالا، در حوزه ای كه سیاست گریز است، حركت و نقش آفرینی سیاسی خود را با یك امر كاملاً شرعی در بحث انجمنهای ایالتی و ولایتی آغاز می كند.
ایشان همچنین برای پا به میدان مبارزه گذاشتن، با دیگر مراجع و شخصیتهای علمی حوزه نشستهایی را برگزار می نماید و با مكاتبات فراوانی با سایر روحانیان شهرستانها در اقصا نقاط كشور، علاوه بر همراه كردن بزرگان حوزه علمیه قم، تعداد زیادی از روحانیان سراسر كشور را نیز تحت پوشش فعالیتهای خود قرار می دهد و با جمع شدن این مجموعه شرایط، علاوه بر همراه ساختن تعداد قابل توجهی از شخصیتهای علمی در حوزه علمیه قم و سایر شهرستانها، با برگزاری درس اخلاق و دیگر درسهای معمول حوزه به پرورش شاگردانی می پردازد كه هر كدام از آنان در آینده انقلاب ایفاگر نقش حساسی می شدند و بازوان پر توانی برای رهبری انقلاب به شمار می آمدند.
حضرت امام از سنت حسنه ای كه در حوزه علمیه قم وجود دارد، كمال استفاده را نمود كه در ایام تبلیغ، یعنی ایام ماه مبارك رمضان و محرم و صفر و ایام فاطمیه، فضلا و طلاب برای تبلیغ به اقصا نقاط كشور مسافرت می كنند و این امر شبكه بسیار گسترده ایی را به وجود می آورد تا فضلا و طلاب از نزدیك ترین تا دورترین مناطق را تحت پوشش تبلیغی قرار دهند. بدین صورت دیدگاه ها و روشنگریهای حضرت امام تنها در قم محصور نگردید و سراسر كشور را پوشش داد.
با عنایت به این ویژگیها و درایت امام است كه ایشان راه مقابله با نظام ستم شاهی را آگاهی بخشیدن و بیدار سازی عموم مردم می دانست و در این راستا آن قدر مصمم و امیدوار بود كه نه تنها برای مقابله با نظام طاغوتی، مبارزه مسلحانه را پیشنهاد نمی كرد، بلكه در موارد متعددی آن را نهی می كرد؛ چرا كه حضور مردم در صحنه های انقلاب به مرحله ایی رسیده بود كهنیاز به اعلام جهاد نبود.
با توجه به این شیوه و تاكتیك امام برای به میدان آوردن مردم در مقابله با نظام ستم شاهی، با استفاده از مناسبتهای مختلف و پیشامدهای جاری، با سخنرانی و صدور اعلامیه در طول سالیان مبارزه از سال 41 تا پیروزی انقلاب و حتی پس از انقلاب به آگاهی بخشی به عموم مردم و اعتماد و تكیه داشتن به آنها و به عبارتی ایمان داشتن به مردم، نه تنها توانست رهبری بلا منازع برای انقلاب باشد، بلكه با آگاهی بخشیدن بر جامعه توانست در اعلام نارضایتی انقلابی از وضع موجود، همه اقشار مختلف را با یكدیگر هم صدا كند و این روحیه را گسترش دهد و در موقع مقتضی نیز با بیان اندیشه سیاسی جایگزین در سایه بسیج و به میان آوردن توده ها علاوه بر ساقط كردن رژیم ستم شاهی به ایجاد سامان سیاسی جدیدی بپردازد.
از جمله تاكتیكها و روشهای آگاهی بخشیدن به مردم و تحریك روحیه انقلابی، صدور اطلاعیه و سخنرانی بود و هنگامی كه شرایط فراهم شد، با روحیه انقلابی مردم را در دوران انقلاب با راه پیماییها، تظاهرات و اعتصابها تحریك نمود. بنابراین، راه پیماییها، تظاهرات و اعتصابها ضمن اینكه نشانگر تحریك نارضایتی ها در جامعه است، تحریك روحیه انقلابی در آنان نیز محسوب می شود و بدین شكل بسیج و به میان آوردن توده ها در مبارزه نیز تحقق می یابد.
تحریك روحیه انقلابی و بسیج و به میان آوردن توده ها از جمله كارهای ویژه رهبری
در چهار ركن اصلی چرایی وقوع انقلاب، علاوه بر نارضایتی مردم از وضع موجود، گسترش ایدئولوژی جدید و روحیه انقلابی است كه توسط ركن چهارم وقوع انقلاب، یعنی ایفای نقش توسط رهبری و ساختارهای متشكل انجام می پذیرد و با تحقق هفت كار ویژه مشخص رهبری انقلاب، علاوه بر تحقق شرط چهارم وقوع انقلاب، سه شرط بنیادی دیگر را نیز تسریع می نماید.
امام خمینی قدس سره در راستای انجام كارهای ویژه رهبری ضمن تحریك نارضایتی ها در جامعه و بیان و تبلیغ اندیشه سیاسی جایگزین در ادامه ایفای نقش رهبری علاوه بر اینكه از زمان تصویب لایحه انجمنهای ایالتی و ولایتی به این كار مبادرت می ورزد و از هر فرصتی برای تحریك نارضایتی ها و بیان و تبلیغ ایدئولوژی جدید جایگزین و تحریك روحیه انقلابی و بسیج و به میان آوردن توده ها استفاده می كند كه از جمله اقدامات ایشان در دوران قبل از تبعید با انجام سخنرانی و صدور اطلاعیه و پرورش و كادر سازی در نقش رهبری ایفای وظیفه می نمود، در دوران اوج گیری نهضت نیز با استفاده از فرصتهای پیش آمده با انجام كارهای ویژه رهبری، در راستای تحقق سه شرط بنیادی دیگر وقوع انقلاب نیز سهمی غیر قابل انكار را بروز می دهد.
امام خمینی قدس سره در راستای انجام كارهای ویژه هفت گانه رهبری انقلاب در ضمن صدور اعلامیه های خود، با فراهم سازی سه شرط بنیادی دیگر تحقق انقلاب، كارهای ویژه رهبری را به شكل شایسته ای به انجام می رساند.
از جمله شیوه های حضرت امام خمینی قدس سره در انجام كارهای ویژه رهبری دعوت ایشان در مواقع مقتضی به اعتصاب بود؛ چرا كه اعتصابات یكی از راهكارهای تحریك و گسترش روحیه انقلابی و بسیج توده هاست.
امام خمینی قدس سره با صدور پیامی در 21 شهریور 1357 به مناسبت هفتم شهدای 17 شهریور در قسمتی از پیامشان چنین می نویسند:
«... ملت مظلوم و بزرگ ایران باید اعتصاب نموده، در عزا بنشیند و رسماً روز پنج شنبه یازدهم شوال (23 شهریور 57) را روز عزا قرار دهند. ما به دنبال فداكاریها و عزای سراسری منتظر شادیها هستیم. شما شاهد استقلال و آزادی به خواست خدا خواهید بود...».(1)
بررسی مجموعه عناصر قدرت رژیم شاه با مجموعه عناصر قدرت انقلابیون
تا زمان 13 شهریور 1357 كه با عید فطر مصادف بود ده ها هزار نفر از مردم تهران نماز عید را در قیطریه برپا نمودند روزنامه كیهان در 14 شهریور در این مورد می نویسد: «بزرگ ترین راهپیمایی سیاسی - مذهبی تاریخ ایران دیروز در تهران و شهرستانها برگزار شد». در این تظاهرات كه از ساعت 6 صبح آغاز شد و ادامه آن تا نیمه شب طول كشید، صفهای چند كیلومتری جمعیت از زن و مرد و كودك و پیر و جوان طول و عرض خیابانها را پر كردند. خبر تظاهرات عید فطر به عنوان یك نمایش بزرگ و بی سابقه به سراسر جهان مخابره شد، شركت كنندگان در تظاهرات در طول مسیر فریاد می زدند: «نهضت ما حسینیه، رهبر ما خمینیه» عكسهای این تظاهرات حاكی است كه تظاهرات عظیم مردم توأم با جلب و جذب سربازان بوده است و بسیاری از نقاط جمعیت عظیم، مأمورین و كامیونهای پر از سربازان را در میان گرفته و با گرمی آنان را گل باران نمودند فریاد: «برادر ارتشی چرا برادر كشی» احساس نزدیكی ملت و ارتش را به وجود می آورد. خبرگزاری فرانسه در مخابره گزارش تظاهرات بیان داشت:
«شاید ایران وارد تحول برگشت ناپذیری شده است... اسلام قدرت خود را در شهرها از جمله تهران نشان داده و به نظر می رسد آن توانایی را دارد كه خواسته های خود را به كرسی بنشاند. وی در پایان می نویسد: «با این وصف دولت ایران با آنكه تحت فشار به نظر می رسد، هنوز اساس قدرت خود را از دست نداده و این را می داند كه پانصدهزار سرباز كاملاً مجهز با انضباط، پلیس و ساواك هنوز دست نخورده باقی مانده اند. دولت می تواند در عرض یك روز به طور تئوری كنترل اوضاع را به طور ناگهانی به دست گیرد و به چاره نظامی متوسل شود كه به صورت آخرین راه حل درباره بی نظمی وانمود خواهد شد؛ حتی اگر كنگره آمریكا و آرای عمومی اروپا از یك چنین راه حلی دچار حیرت و تأثر شوند...».(2)
شاید بتوان ادعا نمود كه در نیمه اول سال 1357 هنوز مجموعه عناصر قدرت رژیم شاه افزون بر مجموعه عناصر قدرت انقلابیون است؛ اما در طرف مقابل، حوزه علمیه قم كه از اوایل قرن سیزدهم تجدید حیات یافته بود و با درایت آیت الله حائری و تلاش آیات ثلاث و سپس با زعامت آیت الله بروجردی و مرجعیت علی الاطلاق ایشان حوزه علمیه قم از جهت كمی و كیفی رشد یافت و بنیانهای لازم برای رهبری سیاسی حضرت امام خمینی قدس سره به عنوان یكی از مراجع آگاه به مقتضیات زمان و مكان فراهم شد. با قرار گرفتن امام خمینی قدس سره در جایگاه مرجعیت، ایشان توانستند با همسو ساختن دیگر مراجع و همچنین ارتباط و مكاتبه با سایر عالمان دینی در سراسر كشور شبكه وسیعی از عالمان دینی را به حوزه علمیه قم مرتبط سازند و از طرف دیگر، استادان حوزه و دیگر عالمان دینی با عنایت به نیازهای فكری جدید جامعه به تدریس و تألیف و سخنرانی در صدد تبیین معارف اسلامی و روشن شدن افكار عمومی و ترویج فرهنگ اسلامی شدند كه نتیجه آن تقویت فرهنگ اسلامی در میان اقشار مختلف مردم و از طرف دیگر، متروك ساختن اندیشه ها و ایدئولوژیهای جدید جایگزین بود و پس از این مرحله است كه حوزه علمیه قم علاوه بر مخالفت با سیاستهای ضد اسلامی و وابسته به بیگانه رژیم، به نفی اندیشه های وارداتی می پردازد و به گونه ایی این جنبش فكری و فرهنگی در جامعه مورد پذیرش قرار می گیرد كه تحمل حضور امام خمینی قدس سره در حوزه علمیه قم برای رژیم ناممكن می شود و برای خاموش ساختن كانون انقلاب، یعنی حوزه علمیه قم، ایشان را تبعید می كند؛ اما حركت و جنبش فكری استمرار می یابد و حتی در نیمه دوم سال 57 موفق می شود باعث افزونی قدرت مجموعه عناصر انقلابیون شود و تعداد همراهان انقلاب همه اقشار جامعه را فراگیرد؛ اگرچه نه تنها حمایت بین المللی را ندارد، بلكه كارتر در پیامی به امام خمینی قدس سره در پاریس ایشان را از عزیمت به ایران برحذر می دارد.(3)
اما در مورد عناصر نامحسوس قدرت انقلابیون لازم است مطرح شود كه انسجام و یك پارچگی رهبری و ایجاد تحریك نارضایتی های مردم كه از عناصر نامحسوس قدرت اند، به طور چشمگیری افزایش یافت و ضمن پیروزی مجموعه عناصر قدرت انقلابیون، شكست مجموعه عناصر قدرت رژیم نیز با ظهور آثار شكست عناصر قدرت دولت در نیمه دوم سال 57 به تدریج آشكار شد. نارضایتی مردم در زمینه های گوناگون به تدریج گسترش یافت و این موج نارضایتی بوروكراسی و دیوان سالاری عظیم و گسترده رژیم را هم در برگرفت و باحضور آنان در تظاهرات و پیوستن به اعتصابات تعداد همراهان رژیم نیز به سرعت سیر نزولی یافت(4) و قدرت سیاسی و اقتصادی رژیم دچار مشكل گردید و با سرایت نارضایتی ها به ارتش و شكسته شدن پایگاه قدرت شاه، عناصر محسوس قدرت رژیم متزلزل و غیر قابل اتكا برای شاه شد.(5) در مجموعه عناصر نامحسوس قدرت شاه نیز در نیمسال دوم 57 قبل و بعد از فرار شاه، صاحب منصبان از كشور فرار كردند(6) و یا جمع قابل توجهی از آنان به انقلابیون پیوستند و بسیاری از وابستگان رژیم، ایران را ترك كردند و جمعی از مقامات عالی رتبه نیروهای امنیتی نیز به دستگاه های امنیتی بیگانگان پیوستند(7) و سرانجام با تشكیل كنفرانس گوادلوپ در 14 دی ماه 57 با شركت سران 4 قدرت درجه اول غرب عدم حمایت خود را از محمدرضا شاه اعلام داشتند و متعاقب آن شوروی سابق نیز تصمیم كنفرانس گوادلوپ را پذیرفت.(8)
بدین ترتیب زمینه برای شكوفایی و تحقق انقلاب اسلامی - در میان امید و آرزوی دیرینه جامعه تشیّع و از سوی دیگر در میان ناباوری دو اردوگاه غرب و شرق -فراهم شد.
مفاهیم و متغیرها
1. تقیه: تقیه در لغت از ریشه وقی، یقی عربی است كه به معنای محافظت از خویش است. پیروی شیعه از اصل تقیه، مبتنی بر رعایت اصل معقول احتیاط از سوی یك اقلیت تحت تعقیب است. شیعیان غالباً در رژیمهایی مخالف با معتقداتشان سر برده اند و تنها راه خردمندانه ای كه می توانسته اند برگزینند، این بوده است كه از خطر انقراض خود بر اثر تبلیغ و اشاعه آزادانه عقایدشان، حتی المقدور پرهیز كنند.
2. امر به معروف و نهی از منكر: كه به عنوان اصل فراموش شده در جامعه تلقی می شد، به گونه ایی معنا شد كه در حوزه سیاسی برای مردم لازم شد تا شرایط اثرگذاری را خودشان فراهم نمایند.
3. انتظار: در مقوله انتظار ظهور امام زمان(عج) از برداشتهای دوگانه و متضادی كه مطرح بود، ضرورت ایجاد زمینه لازم برای استقرار حكومت اسلامی برمعنا ومفهوم دیگر انتظارغلبه كرد.
4. حماسه حسینی و عاشورا: از تفاسیر چندگانه ای كه از شهادت امام حسین علیه السلام رایج و معمول بود، تفسیری كه دست مایه ای جهت پیروی از الگوی شهادت، ایثار، صبر و پایداری در مبارزه با ظلم و ستم بود، مورد توجه و عملقرار گرفت.
5. اجتهاد: مهم تر از همه، مقوله اجتهاد و تقلید كه از دستاوردهای مكتب اصولی است، به گونه ایی تفسیر شد كه جایگاه اجتماعی - سیاسی عالم دینی ارتقا پیدا كرد و در دوران تاریخ معاصر، این جایگاه با تفسیر ویژه امام خمینی قدس سره از اجتهاد كه تحت عنوان اجتهاد لازم، معروف شده است، دارای اهمیّت زیادی می باشد. امام خمینی قدس سره نقش زمان و مكان را در اجتهاد مصطلح لازم و ضروری می داند كه این خود تحول بزرگی در مفهوم اجتهادِ مصطلح بوده و در نهایت منشأ اثر سیاسی و اجتماعی مهمی شده است.
6. حوزه علمیه: مجموعه ای از ساختارهای مذهبی كه در سه بخش عقاید، احكام و اخلاق مرتبط با افرادی كه دارای شیوه آموزشی خاص و سنتی هستند می باشد و به لحاظ مالی از وجوهات شرعی تأمین می شود و اغلب مراجع تقلید، نقش استادان مراحل عالی آموزشی را به همراه وظیفه رهبری و مدیریت این مجموعه به عهده دارند. به عبارت دیگر، تعریف مفهومی حوزه علمیه عبارت است از مجموعه ساختارها و نقشهای مربوط به افرادی كه دارای تحصیلات خاص مذهبی هستند و به لحاظ مالی و معیشتی وابسته به وجوهات شرعی می باشد و به وسیله مراجع تقلید هدایت، رهبری و اداره می شود.
7. انقلاب اسلامی: پدیده ای عینی است كه در بهمن ماه 1357 با هدف برقراری جمهوری اسلامی به پیروزی رسید.
8. قرائت جدید: تفسیر و تلقی از مفاهیم مهمی، از قبیل: تقیه، امر به معروف و... كه دارای منشأ و اثر در مقولات سیاسی - اجتماعی می باشد.
بازخوانی مقولات سیاسی اسلام ر تحول فكری جامعه ر انسجام و شكل گیری قدرت اجتماعی به وسیله حوزه علمیه قم ر رهبری انقلاب توسط حوزه علمیه قم.
متغیر مستقل: بازخوانی مقولات سیاسی اسلام، توسط حوزه علمیه قم .
متغیر واسطه: تحول فكری مردم و تقویت قدرت اجتماعی.
متغیر وابسته: رهبری انقلاب توسط حوزه علمیه قم.
نتیجه
در هر صورت آرمان ایجاد حكومت عدالت خواهانه شیعه كه با رحلت پیامبرصلی الله علیه وآله و تشكیل سقیفه دست نایافتنی شده بود و شیعه قرنها در آرزوی تشكیل حكومت عدل امام زمان(عج) به سر می برد، حوزه های علمیه نه تنها این آرمان را به عنوان اصلی تردیدناپذیر در فرهنگ شیعه ترویج می كردند، بلكه با فراهم شدن شرایط و صیقل خوردن اندیشه های شیعه در طول تاریخ حیات حوزه های علمیه، در زمان معاصر حوزه علمیه قم توانست با بهره گیری از منابع و مصادر اسلامی و تطبیق آن با شرایط موجود زمینه های تشكیل یك حكومت را براساس تعالیم اسلامی در دوران غیبت كبری فراهم آورد.
1 - همان، ص 613.
2 - همان، صص 622-621.
3 - جمعي از نويسندگان، پيشين، ص 101.